Klokken Martinikerk

De drie klokken in de toren van de Martinikerk

De Grote luidklok klinkt met een slagtoon van een ongestemde te hoge slagtoon cis1.  De kleinere Martinusklok klinkt met een d1. Dat houdt in dat de grote historische luidklok minder dan een halve toon lager klinkt dan de Martinusklok. Het geluid van het samen luiden van deze twee klokken klinkt ietwat droefgeestig. De derde klok, de Sint Jozefklok, klinkt met een fis1 en klinkt een terts hoger dan de Martinusklok d1. Ze zijn samen goed bruikbaar. Met de grote luidklok cis1 is de klok ‘Sint Jozef’ fis1 goed te gebruiken. De drie klokken worden incidenteel tegelijkertijd geluid. Dat klinkt monumentaal en indrukwekkend.

Grote luidklok (1629)

De Grote luidklok werd in 1629 voor de derde maal hergoten door Hans Falck van Nürnberg, klokkengieter te Leeuwarden. Hij had destijds een klokkengieterij in de Romaanse kruiskerk “Sint Marie van Nijehove” bij de Jacobijner kerk. De onderdoorsnede van de klok is 149,3 cm. De toonhoogte is ongeveer een ongestemde, te hoog klinkende cis1. De klok is bij Lachenmeyer gewogen en weegt 2210 kg. Afgaande op de verhouding onderdoorsnede, het opgegeven gewicht en de slagtoon kan men opmaken dat het om een luidklok met een zwaar proflel gaat. Deze klok functioneert op dit moment als luidklok en half en heel uurslag klok.

Het opschrift in de tekstband luidt: INT IAER ONS HEEREN ENDE SALICHMAEKER IHESU CRISTI DUYSENT SES HONDERT ENDE NEEGEN EN TWINTICH HEEFT MV HANS FALCK VAN NEUREMBERG GHEGOTEN. Opschrift boven op de flank: MIEVES REINS SWING, DOUWE HENDRICKS, IERONIMUS WILLEMS, IACOB GOSSELICX KERKVOCHTEN. HENDRICUS BELLANUS, FOCCO IOHANNIS, PASTORES. WIBE IACOBS, WILHELMUS STACKMANS, JACOB CLAESEN, BURGEMEESTERS. WILHELMUS GHEMMENICH, SECRETARIUS. / PIETER LOLLES, FRANS GISBERTS, SCELTE CORNELIS, GOSSE WILLEMS, GERLIF HENDRICKX, HOEITE MEINSMA, FEDDRICK HEINS, GEMEENS LUYDEN.

De luidklok werd in de Tweede Wereldoorlog op 16-3-1943 uitgenomen en vervoerd naar Meppel. Gelukkig kon de Grote klok na de oorlog opnieuw in de toren worden geplaatst.

Sint Maartensklok (1450)

De klok werd door Gerrit Butendiic (waarschijnlijk uit Utrecht) in het jaar 1450 gegoten. Het is de enige klok die van het oorspronkelijke klokkenbestand in de Martinitoren is overgebleven. Het is één van de twee klokken die nog bestaan waarvan we zeker weten dat ze door Gerrit Butendiic gegoten zijn. De andere hangt in de kerk van de Hervormde Gemeente in Sint Antoniepolder.

De onderdoorsnede van de klok is 131,8 cm. Het bij Lachenmeyer vastgestelde gewicht is 1410 kg. De toonhoogte is ongeveer d1.

Het opschrift in de tekstband vermeldt: + IN DIE EER GOEDS EN SINTE MERTIIN BIN IC GEEMAEKT + iNT IAER MCCCC L + BI DEN PERSOEN MEISTER ANDRIES VVALTLGES SOEN + + + / + iN DIEN TIDEN EN HADDE DOUVVA TIAERII SOEN AIELVA SICKA SCIAERDA DOCHTER EDEVVAER DIE GOEDE TOT ENEN WIVE. Op de flank: + FECIT GERIIT BUTENDIIC + 3 kleine reliëfs bisschop (St Martinus?).  In hedendaagse taal luidt de beschrijving: ‘Ter ere Gods en van Sint Maarten, ben ik gemaakt in het jaar 1450. Tijdens het pastoraat van de hoofdpriester Mr. Andries Waltgeszoon. Destijds had Douwe Sjaerdema, zoon van Aylva Sicke Sjaerdema ’s dochter Edwar, de goede, tot huisvrouw’. De klok werd in de Tweede Wereldoorlog uitgenomen op 15 maart 1943 en vervoerd naar Giethoorn, waar ze was opgeslagen in de grote landbouwschuur van de ontginningsmaatschappij ”Land van Vollenhove”. Na de oorlog is de klok naar Franeker teruggebracht en herplaatst.

Stadsklok, brand- en halfuurklok (1739-1943)

‘‘Ik wek den Borger uit sijn Rust, en roep de Duisternis verdwijnen

Dient God vroeg, werkt met nieuwen lust, uw rekendag zal haast verschijnen.

Maar hoort gij mij op ander tijd, ’t is of dat vuur of watersnooden

U overvallen; of de dooden, U doet gedenken wat gij zijt”

Helaas is de klok met dit fraaie gedicht tijdens de Tweede Wereldoorlog verloren gegaan. Het opschrift in de tekstband luidde: ME FECIT IOHANNES BORCHHARDT GRONINGA~4~ A° 1739 SOLI DEO GLORIA. Op de flank: IK WEKK DEN BORGER UYT SYN RUST / EN ROEP DE DUISTERHEEN VERDUYNEN / DIENT GOD VROEG WERKT MET NIEUWE LUST / U REKENDAG SAL HAAST VERSCHYNEN / MAAR HOORT GY MY OP ANDER TYT / ‘T IS OF DAT VUYR OF WATERSNODEN / U OVERVALLEN OF DE DOODEN / U DOEN G

De kleine klok werd oorspronkelijk in 1562 door Willem Wegewaert gegoten en in 1629 door Hans Falck hergoten. Omstreeks 1700 scheurde de klok opnieuw en in 1739 kreeg klokkengieter Johannes Borchhardt uit Groningen de opdracht om voor de gescheurde klok een nieuwe te gieten. Ds. E. Hofstede, die van 1722 tot 1766 predikant te Franeker was, maakte het gedicht voor deze kleine alarmklok. De opgegeven diameter 102 cm van de onderdoorsnede en het gewicht 820kg wijzen op een zeer zwaar profiel van de klok. Dit komt bij klokken gemaakt door klokkengieter Borchhardt vaker voor. Het resulteert in principe  in meer geluidsvolume en een toonhoogte die hoger is dan normaal. Helaas kan men naar de toonhoogte van deze klok alleen nog maar gissen, want de klok werd op last van de Duitse bezetter op 16-3 -1943 uitgenomen en naar Meppel vervoerd en is in de Tweede Wereldoorlog omgesmolten tot oorlogstuig.  Na ruim vijftig jaar, op 9 december 2008 werd de klok vervangen door de Sint Jozefklok.

Sint Jozefklok (1948)

De luidklok Sint Jozef werd in 1948 door klokkengieter Petit & Fritsen te Aarle-Rixtel gegoten voor de voormalige R.K. Kerkt Sint Michaël aan de Roggenstraat te Zwolle als vervanging van een klok die in de Tweede Wereldoorlog verloren ging. In 1964 werd deze grote neogotische kerk in Zwolle afgebroken om plaats te maken voor een winkelcentrum. De klok verhuisde naar de nieuw gebouwde Sint Michaëlkerk vlak buiten het stadscentrum en was de kleinste klok van een zwaar driegelui. In 2005 werd ook deze kerk buiten gebruik gesteld en het driegelui verkocht aan de Firma Eysbouts te Asten. Op 9 december 2008 werd de klok in de toren van de Martinikerk te Franeker geplaatst.De onderdoorsnede van de Sint Jozefklok telt 110,9 cm. Het gewicht van de klok bedraagt 970 kg. Het is een zogeheten.zwaar profiel luidklok. De slagtoon is fis1.  De klok draagt het opschrift: ”S.JOSEPH DE NATO JESU CANE DULCITER THOM A K IV CANT 36 AD 1948”. De vertaling luidt:” Sint Jozef zing liefelijk over de geboren Jezus, citaat: Thomas A Kempis Jaar onzes Heren 1948”.

De restauratie van de luidklokken in 2008

Aanleiding tot de restauratie was de slechte staat van beide luidklokken. Er waren ernstig uitgesleten en verbrokkelde aanslagplaatsen van de klepels. De kans op scheuren was erg groot. Om de klokken voor de toekomst als klinkende monumenten te behouden werd op 14 mei 2008 met de restauratie begonnen. Toen zijn beide historische klokken uitgenomen en naar de werkplaats van de firma Toine Daelmans te Stiphout getransporteerd. Van daaruit volgde het transport van de luidklokken naar klokkenrestaurateur Lachenmeyer te Nördlingen in Zuid Duitsland waar ze in de zomer van 2008 zijn gerestaureerd. Omdat in de kleinste luidklok het oorspronkelijke klepeloog was uitgebroken werd er een nieuw klepeloog in de klok gelast. De boutgaten door de schedel zijn eveneens hersteld en er is enig herstel aan de kroonarm uitgevoerd. De klokken kregen nieuwe – bij de klok passende naar traditioneel voorbeeld – gesmede smeedstalen luidklepels. Op de grootste klok werd de uurslag hamer hersteld. De beide luidklokken waren eind 2008 technisch en klank-technisch opnieuw een goede staat en op vrijdag 12 december 2008 was het weer mogelijk de klokken handmatig te luiden. Na de aanpassing van de elektrische installatie is op 21 januari 2009 werd de laatste hand aan de luidklokkeninstallatie gelegd. Er werden en drie computergestuurde luidapparaten geïnstalleerd zodat de drie klokken zowel handmatig als elektrisch kunnen luiden.

Herstel van de luidconstructie

De nieuwe luidassen – bestaande uit bilinga houten bovenassen met stalen onderzettingen, de ophangstroppen etc. waar de klokken aan kunnen luiden – en de herplaatsing werden in overleg met de adviseur gemaakt en uitgevoerd door de Firma Toine Daelmans luidklokken en torenuurwerken te Stiphout.

Herstel van de klokkenstoel

Ook de gigantische, uiterst monumentale, 13 meter hoge houten klokkenstoel moest worden verwijderd en worden vervangen door roestvast staal. De oude dikke ijzeren bouten in de houten balken waren door de tand des tijds roestig geworden, met als gevolg dat het hout van de balken ging splijten. Er werden loszittende schoren vastgezet en het aangetaste hout is voor zover het ging en er middelen voorhanden waren, verwijderd en vervangen. Deze werkzaamheden zijn uitgevoerd door medewerkers van bouw en restauratiebedrijf S.de Jong te Workum.

Het luidsysteem

Een dynamisch onderzoek aan de toren wees uit dat herstellen van het oorspronkelijke luidsysteem voor problemen met de toren zou gaan zorgen. In plaats van het oorspronkelijke luidsysteem van de klokken aan rechte assen, met zogenoemde vliegende klepels werd besloten om de klokken aan tuimel luidassen met zogeheten vallende klepels te laten luiden.